پایان نامه بخارا در ماوراءالنهر

واحه ی كهن
«اریستوبولیس رودی را كه از سغدیانا می گذرد پولی تیمتوس ( گرانبها از همه ) می نامد و این نام را مقدونیها وضع كرده اند .»
«بخارا از بلاد شرقی قبه ی اسلام است ودر میان آن نواحی به مثابت مدینة السلام ،‌سواد آن به بیاض نور علما و فقها آراسته ،‌و اطراف آن به طرف معالی پیراسته ،‌و از قدیم باز در هر قرنی مجمع نحاریر علماء هر دین آن روزگار بوده است ؛ و اشتقاق بخارا از بخار است كه به لغت مغان مجمع علم باشد و این لفظ به لغت بت پرستان ایغور وختای نزدیك است كه معابد ایشان كه موضع بتان است بخار گویند و در وقت وضع نام شهر بمجكث بوده است .»جوینی مورخ ایرانی در حدود سال 1260(657ه ق)، سالها بعد از آنكه مغولها بخارا را فتح وغارت كرده بوده چنین می نوشت .عصر طلایی شهر سپری شده بود اما بخارا هرگز اهمیت خود را حتی تاپایان امپراتوری تزاری در 1918 میلادی نیز از دست نداد .
آسیای مركزی همواره برای غربیان دارای جاذبه بوده ،‌و شهرهای سمرقند و بخارا درآن سرزمین واحه ها وبیابانها چون یك جفت گوهر می درخشیدند .قومی كه در سرزمینهای پر آب پوشیده از جنگل زیست می كنند از اعجاب و حقشناسی كسانی كه از ریگزارها بهشت كوچكی به وجود آورده اند و زندگیی سپنجی بر قطعه زمین مشروبی ایجاد كرده اند و همواره در برابر طبیعت حالت دفاع به خود گرفته اند ،‌چیزی نمی دانند. زیرا در آسیای مركزی خط فاصل میان استپ و زمین مزروع همان لب آب حیات بخش است ،‌و واحه ها در نظر اقوام بیابانگر در مقایسه با بیابانهای نامهربان باید بهشت جلوه كرده باشد .
مردم آسیا ،‌چنانچه از تحقیقات باستانشناسی برمی آید،‌در ادوار اولیه ی زندگی خویش ،‌ظاهراً‌ از تپه ها به دره های حاصلخیز رودخانه ها سرازیر شده اند. در همان تپه ها بود كه آنان زراعت و ساختن خانه و مسكن را آموخته بودند. یكی از این دره ها در آسیای مركزی دره ی رود زرافشان بود كه از فلات پامیر ،‌مشهور به «بام دنیا» ، به سوی ریگزارهای بیابان قزل قوم جاری می شود .
در واحه ی كنونی بخارا مساكن متعلق به عصر حجر قدیم كشف نشده است .از این امر نباید چنین نتیجه گرفت كه این سرزمین در آن عصر مسكون نبوده است ،‌ بلكه فقط باید چنین نتیجه گیری كرد كه تا كنون از آن آثاری به دست نیامده است . چون بسیاری از لایه های مساكن در واحه های مشروب و مزروع هموار فراهم آمده اند فقط با حفریات عمیق می توان امیدوار بود كه آثاری از ادوار ما قبل تاریخ به دست آید. چون در این ناحیه نیز مثل نقاط دیگر آسیای مركزی ابزاری از عصر حجر قدیم كشف شده ،‌بنابراین می توان پذیرفت كه مساكن باستانی نیز در واحه ی بخارا وجود دارد . وجود اشیاء چندی از عصر مفرغ دلیل بروجود مساكنی از هزاره ی دوم پیش از میلاد است ‌، اما هنوز پژوهش و كاوش كافی كه تصویری از دوران ماقبل تاریخ بخارا به دست دهد ،‌به عمل نیامده است . بنابراین باید به تاریخ اخیر این سرزمین اكتفا كنیم و تاریخ قدیمتر آن را ره محققین ادوار ما قبل تاریخ واگذاریم .
آسیای مركزی از هنگامی وارد صحنه ی تاریخ گردید كه كورش كبیر امپراطوری پهناور هخامنشی را تأسیس كرد . معهذا نام واحه ی بخارا نه در كتیبه ی بیستون داریوش آمده و نه هرودوت آن را جزء ساتراپ نشینهای تابع امپراتوری ایران ذكر كرده است . در اوستا ،‌كتاب دینی زرتشتیان ،‌نیز ذكری از ناحیه ی بخارا به میان نیامده و لذا می توان چنین فرض كرد كه بخارا در آن زمان جزء ساتراپ نشین سغدایانا ،‌ كه نامش در همه ی مآخذ فوق الذكر آمده ،‌محسوب می شده است . مورخین دوره ی اسكندر كبیر نیزاطلاعاتی دراین باب نمی دهند. تنها مطلبی كه آرین و كوینتوس كورتیوس ذكر كرده اند آن است كه بر ساحل سفلای رود پولی تیمتوس . یا زرافشان ،‌پیش از آنكه این رود در ریگزارهای فرو رود ،‌یا،‌ ظاهراً‌ در دوره ای ،وارد دریاچه ای گردد كه بطلمیوس دریاچه ی آمویه نامیده ،‌مساكن بسیاری وجود داشته است . مدارك باستانشناسی نیز ،‌با وجود غیر مكفی بودنشان ،‌وجود مجاری آبیاری و مساكنی را كه مربوط به دوره ای بسیار قدیمتر از آمدن اسكندر كبیر است در واحه ی بخارا تأیید می كند ،‌ متأسفانه هیچ گونه مآخذ ادبی مربوط به این دوره ی پیش به دست ما نرسیده است .
گرچه مدركی در دست نداریم ،‌ظاهراً محتمل به نظر می رسد كه واحه ی بخارا به دولت یونانی باكتریا كه توسط مهاجرین یونانی و پادگانهای اسكندر و نخستین پادشاهان سلوكی در شرق ایران تأسیس گردید ،‌منضم شد . در عین حال كه شاهانی چون یوثیدموس ،دمتریوس ،‌و دیگران ظاهراً‌ بر تمام سرزمین سغدیانا نظارت مستقیم داشتند ، احتمال كلی می رود كه واحه های چندی در آسیای مركزی خود مختاری خود را حتی در دوره ی دولت اسماً یونانی باكتریا نیز حفظ كردند .كشف سكه های یونانی باكتریایی درآسیای مركزی دلیل بر حكومت مستقیم نمی تواند باشد .از طرف دیگر شكی نیست كه نفوذ فرهنگ هلنیستی بسیار شدید بود . مجسمه ها و نقاشیهایی كه در محلهایی چون ایرتام نزدیك ترمذ، بنجیك ،‌ و ورخشه (یا فرخشه )‌ به دست آمده گواه نفوذ عظیم هنر یونانی در آسیای مركزی در طول دو قرن پیش از میلاد است .ظاهراً‌ فرهنگ یونانی به موازات نفوذ در آسیای مركزی در شمالغرب هند نیز نفوذ می یافت ، و همین امر بود كه منجر به تشكیل مكتب قندهاری هنر بودایی گردید.